Ορχομενός

I

Όνομα τριών μυθολογικών προσώπων.

1. Γιος του Θυέστη, τον οποίο έσφαξε ο Ατρεύς μαζί με τους αδελφούς Καλαό και Αγλαό.

2. Γιος του Μινύα, γενάρχης των Μινυών, από τον οποίο πήρε την ονομασία της η ομώνυμη πόλη της Βοιωτίας, που ήταν πρωτεύουσα του βασιλείου του. Ο Ο. υποδέχτηκε φιλικά τον Αργείο Ύηττο, που καθιέρωσε πρώτος τον φόνο των μοιχών, και του δώρισε ένα μέρος της χώρας του.

3. Ένας από τους πενήντα γιους του Λυκάονα, που ίδρυσαν τις πόλεις Μεθύδριο και Ορχομενό στην Αρκαδία.

II

Ονομασία αρχαίων πόλεων της Ελλάδας, σημαντικότερη από τις οποίες ήταν ο βοιωτικός ή Μινύειος Ορχομενός, κοντά στο σημερινό χωριό Σκριπού, στο ύψωμα Υφάντιο του Ακοντίου όρους, δίπλα στον βοιωτικό Κηφισό. Κατά την παράδοση ονομάστηκε έτσι από τον γιο του βασιλιά Μινύου, Ορχομενό, και ήταν έδρα του κράτους των Μινυών. Ο Όμηρος θαυμάζει τον βοιωτικό Ο. και τον παραβάλλει με τις αιγυπτιακές Θήβες (Ιλιάς, I 379-382). Η πόλη έλαβε μέρος στον Τρωικό πόλεμο με τριάντα πλοία και αρχηγούς τον Ασκάλαφο και τον Ιάλμενο, και αναφέρεται επίσης ότι συμμετείχε ως θαλάσσια δύναμη στην παλιά αμφικτυονία των παράλιων πόλεων. Σε μεταγενέστερα χρόνια ο Ο. είναι μία από τις πρώτες πόλεις του βοιωτικού δεσμού, το 367 π.Χ. όμως τον κατέστρεψαν ολοκληρωτικά οι Θηβαίοι, οι οποίοι σκότωσαν όλους τους άντρες και εξανδραπόδισαν τις γυναίκες. Η πόλη κατοικήθηκε πάλι αργότερα, δεν έφτασε όμως ποτέ πια στην παλιά αίγλη της.

Αρχαιολογία. Οι ανασκαφές του Ο. (πρώτα του Σλήμαν το 1880-1 και το 1886, της Γαλλικής Σχολής το 1893, και της Γερμανικής από το 1905 και μετά) έφεραν στο φως σπουδαιότερα ίχνη των περιόδων της προϊστορικής εποχής της Ελλάδας σε διαδοχικά στρώματα σε τέσσερις φάσεις:

Η πρώτη φάση, που ονομάζεται Ορχομενός I, αντιστοιχεί με τη νεολιθική εποχή. Σε αυτήν βρέθηκαν σημαντικά λείψανα από κυκλικά σπίτια διαμέτρου 2-6 μ. Τα αγγεία της εποχής αυτής είναι χειροποίητα.

Η δεύτερη φάση ονομάζεται Ορχομενός II και αντιστοιχεί με την πρωτοελλαδική εποχή. Σε αυτήν ανήκουν λείψανα σπιτιών με ελλειψοειδές σχήμα και χαρακτηριστικό γνώρισμα τους λεγόμενους βόθρους, που εσωτερικά είναι χρισμένοι με πηλό και περιείχαν τέφρα. Δεν είναι βέβαιο αν οι βόθροι αυτοί χρησίμευαν για το ψήσιμο των τροφών ή είχαν κάποια θρησκευτική χρήση. Τα αγγεία της εποχής αυτής είναι χρωματισμένα με βερνίκι.

Η τρίτη φάση, που ονομάζεται Ορχομενός III, αντιστοιχεί με τη μεσοελλαδική εποχή. Τα σπίτια έχουν τώρα τετράγωνο σχήμα. Η κεραμική είναι συνήθως αμαυρόχρωμη, τα αγγεία δηλαδή είναι ζωγραφιστά με θαμπό χρώμα. Σπουδαιότερα όμως είναι τα λεγόμενα μινυακά αγγεία, που για πρώτη φορά βρέθηκαν στον Ο. και αυτό δημιούργησε την υπόθεση πως είναι έργα των μυθικών Μινυών. Τα αγγεία αυτής της κατηγορίας είναι κατασκευασμένα στον κεραμικό τροχό, από γαλάζιο ή ανοιχτό κίτρινο πηλό, και πολύ καλά γυαλισμένα, έτσι που δίνουν την εντύπωση μετάλλινων, τα οποία χωρίς αμφιβολία μιμούνταν. Μινυακά αγγεία είναι τώρα γνωστά και από άλλες περιοχές της κεντρικής Ελλάδας και της Πελοποννήσου.

Η τέταρτη φάση, που ονομάζεται Ορχομενός IV, αντιστοιχεί με τη μυκηναϊκή περίοδο και είναι η περίοδος ακμής του Ο. Σε αυτήν βρέθηκαν τμήματα τοιχογραφιών, που ασφαλώς ανήκαν σε ένα ανάκτορο και είναι όμοιες με τις τοιχογραφίες που βρέθηκαν στη Θήβα, στις Μυκήνες, στην Τίρυνθα και στην Πύλο. Στην ίδια περίοδο χρονολογείται επίσης ένα σημαντικό αγγείο, ο λεγόμενος ενεπίγραφος αμφορεύς του O., με επιγραφή στη λεγόμενη Γραμμική Β. Στην ίδια εποχή ανήκει και ο λεγόμενος θησαυρός του Μινύα, θολωτός τάφος όμοιος στο σχήμα με τον θολωτό τάφο του Ατρέα στις Μυκήνες και με έναν θολωτό τάφο στις Αρχάνες της Κρήτης.

Ο θησαυρός του Μινύα, που δυστυχώς δεν σώζεται στην κατάσταση των δύο άλλων τάφων, αποτελείται και πάλι από το δόμο, τη θόλο κι ένα πλευρικό δωμάτιο. Ο δόμος επικοινωνεί με τη θόλο με μια πόρτα, που στεγάζεται από ένα υπερμέγεθες μονολιθικό υπέρθυρο. Η θόλος ήταν χτισμένη όπως συνήθως χτίζονταν οι μυκηναϊκοί θολωτοί τάφοι, με πέτρες σε ισοδομικές σειρές κατά το λεγόμενο εκφορικό σύστημα, δηλαδή σε δαχτυλίους που στενεύουν στην κορυφή. Το πλευρικό δωμάτιο, που επικοινωνούσε πάλι με τη θόλο με πόρτα, είναι επενδυμένο εσωτερικά, τόσο στους τοίχους, όσο και στην οροφή, με τεράστιες ανάγλυφες λίθινες πλάκες, διακοσμημένες με σπείρες και ανθέμια. Ο θησαυρός του Μινύα είχε συληθεί ασφαλώς στην αρχαιότητα. Η θόλος του χρησιμοποιήθηκε και σε μεταγενέστερα χρόνια και στη ρωμαϊκή εποχή τοποθετήθηκε στο κέντρο μια μαρμάρινη τράπεζα.

Στον λόφο, δίπλα στον θολωτό τάφο, σημειώθηκαν ίχνη μεγάλου οικοδομήματος, πιθανώς ναού. Είναι γνωστό ότι στον Ο. υπήρχε ένας ναός των Χαρίτων.

Σε μικρή απόσταση από τον θολωτό τάφο υπήρχε στα βυζαντινά χρόνια ένα μοναστήρι, από το οποίο σώζεται σήμερα μόνο το καθολικό, η Κοίμηση της Θεοτόκου της Σκριπούς, από τα παλαιότερα μεσοβυζαντινά μνημεία της Ελλάδας (χρονολογείται στο 873-4), του λεγόμενου ελλαδικού μεταβατικού τύπου, με ενδιαφέροντα γλυπτικό διάκοσμο.

Ο σημερινός οικισμός του Ορχομενού στο βάθος, και ο αρχαίος.

Ορχομενός. Ο λεγόμενος θησαυρός του Μινύα, θολωτός τάφος (ο Παυσανίας τον αναφέρει ως υπόγειο θησαυροφυλάκιο) όμοιος στο σχήμα με το θολωτό τάφο του Ατρέα στις Μυκήνες και με έναν θολωτό τάφο στις Αρχάνες της Κρήτης.

Τμήμα της επενδυμένης οροφής του? λίθινες πλάκες διακοσμημένες με σπείρες και ανθέμια, κατά τη λεγόμενη ατέρμονα διακόσμηση, ένα από τα σημαντικότερα δείγματα τέχνης του μυκηναϊκού πολιτισμού.

III

Ονομασία δύο οικισμών.

1. Ορεινός οικισμός (υψόμ. 760 μ.) στην πρώην επαρχία Μαντινείας του νομού Αρκαδίας. Βρίσκεται σε κοιλάδα, βόρεια του Λεβιδιού.

2. Μεγάλος πεδινός οικισμός (υψόμ. 100 μ.) στην πρώην επαρχία Λεβαδειάς του νομού Βοιωτίας. Είναι έδρα του ομώνυμου δήμου (43 τ.χλμ.). Στον οικισμό αυτό βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος της ομώνυμης αρχαίας πόλης.

* * *

ο (ΑΜ Ὀρχομενός, Α και Ἐρχομενός)

ονομασία πόλης τής Βοιωτίας και άλλων ελληνικών περιοχών.

[ΕΤΥΜΟΛ. Ο αρχαιότερος τ. τής λ. είναι Ἐρχομενός, από τον οποίο προήλθε το Ὀρχομενός, πιθ. με προληπτική αφομοίωση. Η λ. μαρτυρείται και στη Μυκηναϊκή στα τοπωνύμια ekomeno, okomeno. Η σύνδεση τού τοπωνυμίου αυτού με τη λ. ὄρχος* «σειρά αμπέλων ή δένδρων, κήπος» προσκρούει σε δυσχέρειες τόσο σημασιολογικές όσο και μορφολογικές, λόγω τής παρουσίας αρκτικού -ε- αντί ο- στον αρχικό τ. Ἐρχομενός, καθώς και τής απουσίας αρκτικού F- στους μυκηναϊκούς τ.].